De Propagandist (2024)

Vanaf 27 maart 2025 in de bioscoop (Cinema Delicatessen)

Uitstekende documentaire over een in Nederland onderbelicht thema waar ik erg in geïnteresseerd
ben. Hoe film propaganda werd in de tweede wereldoorlog.

Begin jaren '30 werd de financieel onafhankelijke rijkeluiszoon Jan Teunissen aangetrokken tot film en hij maakte twee vroege shorts met geluid die internationaal positieve aandacht kregen. Een ging over een draaiorgel en de ander was nogal opvallend in het licht van latere gebeurtenissen een positieve film over het begin van de sabbat in de toenmalige jodenbuurt van Amsterdam. Daarna maakte hij de eerste Nederlandse lange film met geluid, Willem van Oranje. Dat was een mislukking. De film kreeg erg negatieve recensies en was niet succesvol. Ik heb die film gezien en dat was gewoon terecht. Die film was echt niet goed. Teunissen kreeg geen eigen filmproject meer van de grond en ging verder als editor maar was nog steeds gestoken door wat er was gebeurd met zijn Willem van Oranje. Toen de Duisters Nederland waren binnengevallen werd Teunissen lid van de NSB en later zelfs van de SS. Hij werd baas van zeg maar de filmadeling van de kultuurkammer en werd veruit de machtigste man op filmgebied in Nederland. Naar eigen zeggen omdat hij een filmindustrie in Nederland wilde bouwen. Dat lukte nauwelijks. Hij maakte in de oorlog vooral korte propagandafilms die vaak verplicht vertoond moesten worden, Maar de filmstudio's in Nederland werden gebruikt om Duitse films op te nemen. Beelden van zijn ooit positieve sabbatshort werden nog gebruikt voor beruchte film Der Ewige Jude,

In 1964 werd Teunissen uitgebreid geïnterviewd. Maar liefst zeven uur aan audiomateriaal bestaat er en dat is de eerste bron van de documentaire. Teunissen schetst zichzelf als een man die niet ideologisch een nazi was maar vooral met de Duitsers heulde om die filmindustrie van de grond te krijgen. Maar tussen de regels van dat interview door komt al een beetje een ander beeld naar voren. Eind jaren'80 begin jaren '90 maakte iemand anders een reeks interviews met filmers in de oorlog die allemaal met Teunissen hadden gewerkt. Sommigen zeiden niets, sommigen wel en anderen alleen na aandringen. Deze film gaat over propaganda en hoe dat functioneert en ook hoe collaborateurs zichzelf zien jaren na de oorlog. De film wordt geïllustreerd door vele filmfragmenten en ook thuisfilmpjes van Teunissen, zijn eerste en zijn tweede vrouw en zijn kinderen en stiefkinderen,

Teunissen werd na de oorlog gestraft en kreeg ook een beroepsverbod (wat hij ongestraft overtrad). Op het eind van de film blijkt dat die veroordeling niet gebaseerd was op zijn films, maar op allerlei andeer acties als leider van het filmgilde en ook als SS'er en waarmee het idee van een weinig ideologische man die alleen wilde filmen volkomen aan gort gaat. Ook blijkt zijn gezin fanatiek nazi te zijn geweest. Een zoon en een stiefzoon sneuvelden aan het oostfront en de stiefdochter was een hele nare antisemiet.

Teunissen komt er bepaald niet fraai vanaf in deze film. Het was een arrogante man die nogal overtuigd was van zichzelf en bovendien erg rancuneus was en genoot van de macht die hij kreeg. Het grootste deel van dat beeld haal je uit zijn eigen woorden waar je doorheen prikt.

Grote aanrader en ik hoop dat deze film niet ondersneeuwt (de zaal was gisteren bepaald niet vol) en dat er een op zijn minst succesvolle onverkorte TV uitzending gaat volgen.

De documentaire gaat over filmmaker Jan Teunissen in de oorlog: dat is zo’n weinig aansprekend niche-onderwerp dat ik ‘m vooral ben gaan kijken omdat de vorige documentaires van Bouwman (Allen tegen Allen (2019), ook over het fascisme, en Gerlach (2023)) me goed bevielen. Helaas blijft Teunissen ietwat een enigma: hijzelf doet alsof hij nu eenmaal films wilde maken en in bezet Nederland dat alleen maar kon als je goede contacten met de NSB en de Duitsers had maar dat hij geen fanatieke nazi was en eigenlijk ook niets verkeerds heeft gedaan. Hij zou niets tegen Joden hebben gehad maar ook niets tegen het nationaalsocialisme (als sociaal voelend mens zag hij wel wat in het nationaalsocialisme als een socialisme dat ook mogelijkheden voor het kapitalisme liet waarbij hij zelf zeer vermogend was). Hij zou zelfs een hekel hebben gehad aan Duitsers die wereldvreemd zouden zijn en als hiërarchisch volkje alleen maar zouden kunnen bevelen of gehoorzamen (dat wat doet denken aan een uitspraak van Hegel dat het probleem met Duitsers is dat ze zowel onderdanig (beheerst) als tiranniek (onbeheerst) zijn), maar daar zit waarschijnlijk ook rancune achter want zijn collaboratie met de Duitsers leverde niet op wat hij beoogde: de Duitsers lieten hem geen grote Nederlandse film maken (omdat de Duitsers geld wilden verdienen aan hun eigen Duitse films) maar slechts bioscoopjournaalfilmpjes van een paar minuten.

Veel wijst er inderdaad op dat hij aldus slechts een opportunist was die zich bij de winnende partij aansloot om prettig door te kunnen leven maar hij is daardoor wel degelijk tot misdaden tegen bv. Joden gekomen die hij bij de Duitsers aangaf: hij speelde wellicht slechts de nazi maar speelde die rol wel serieus (in dat opzicht komt de film Der Hauptmann (2017) in mijn gedachten). Wellicht is hij gaandeweg geradicaliseerd doordat z’n dochter en zoon fanatieke nazi’s werden of door z’n eigen propaganda. In ieder geval ging hij er vol voor en hij werd de Nederlandse filmtsaar met contacten in de hoogste nazikringen. Hoe dan ook is hij na de oorlog veroordeeld voor een aantal misdaden maar niet voor zijn films: die zijn niet eens in beschouwing genomen bij het proces tegen hem. Dat is een interessant aspect waarmee het onderwerp universeler wordt. Volgens de nazi’s spreekt het medium film het instinct en daarmee het volk (de massa) aan en is het daarmee het propagandamedium bij uitstek (waarbij de film een mythe moet scheppen om het volk te mobiliseren voor je politieke doelen). Het is denk ik vergelijkbaar met de sociale media in onze tijd en zoals daarop met bv. desinformatie veel schade kan worden aangericht, richtte Teunissen veel schade aan met zijn nazi-propagandafilmpjes die door miljoenen Nederlanders werden gezien. Het is veelzeggend dat daar toen nog minder dan nu aandacht voor is (al begreep het verzet het belang wel en blies het de Rembrandt-bioscooop waar veel Duitse propagandafilms werden vertoond op) en in dat opzicht is deze documentaire wellicht mede bedoeld als een waarschuwing. Maar dat aspect is weinig uitgewerkt; de documentaire is toch vooral een graven naar de persoon Jan Teunissen en daarmee minder interessant voor niet-historici dan ik had gehoopt.

Egbert Barten doet al sinds 1989 onderzoek naar de Nederlandse film tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarin was een sleutelrol weggelegd voor Jan Teunissen die werd afgeschreven na zijn met veel bombarie aangekondigde, peperdure flop Willem Van Oranje en kans zag om een comeback te maken als ‘Filmtsaar’ in dienst van de NSB en de bezetter. Rolf Schuursma interviewde Teunissen in 1961 zeven uur lang en maakte ook opnames van zijn gesprekken met andere prominente Nederlandse filmmakers tijdens de bezetting. Met een mix van homevideo’s, fragmenten uit Nederlandse propagandafilms uit de oorlogsjaren en archiefbeelden brengt Bouwman de verhalen van Teunissen en zijn collega’s op knappe wijze tot leven. Een uitstekend document van een aspect van de Tweede Wereldoorlog dat decennialang grotendeels onder het tapijt is geschoven. Sommige zullen geschokt zijn door de verklaring, maar het is ook een verademing om eens iemand te horen die op een eerlijke, niet-confronterende wijze uitspreekt wat vele Nederlanders indertijd dachten.